BASA SUNDA CIRI JEUNG FUNGSI

1. Hakékat Basa Sunda

Basa Sunda mangrupa salasahiji basa daérah di Indonésia. Tina 13 basa daérah nu dianggap masih kénéh hirup tur dipaké ku leuwih ti sajuta panyatur, basa Sunda kaasup basa panglobana kadua sabada basa Jawa.

Salaku basa daérah, basa Sunda hakékatna miboga kalungguhan minangka jati diri bangsa nu leubeut ku ajén-inajén palasipah hirup jeung ciri sélér bangsa, di sagédéngeun pakakas komunikasi masarakat jeung lingkunganana katut alam (lemah cai), sarta pakakas komunikasi jeung Nu Maha Kawasa.

Dina kalungguhanana jadi basa daérah, nurutkeun kacindekan Seminar Politik Bahasa Nasional 1975 di Jakarta, basa Sunda miboga sababaraha fungsi (kalungguhan) di masarakatna, di antarana:

1)  lambang kareueus daérah,

2)  lambang jatidiri daérah,

3)  pakakas atawa alat gaul di kulawarga jeung masarakat daérah,

4)  pangdeudeul basa nasional,

5)  basa panganteur di SD kelas-kelas handap di Jawa Barat, jeung

6)  pakakas pikeun mekarkeun jeung ngadeudeul budaya Sunda.

Basa téh mibanda fungsi pikeun nyumponan sabagian kaperluan manusa dina ngalakukeun patalimarga. Salaku wangun basa, basa Sunda ngajanggelék minangka sistem lambang sora nu arbitrér tur dipaké ku masarakat pikeun gawé bareng, komunikasi, jeung patalimarga (Kridalaksana, 2007:3). Éta sistem basa téh ngawengku komponén-komponén nu miboga aturan nu tangtu sarta unggal léngkahna miboga fungsi dumasar kaédah nu silih lengkepan sangkan masarakat basa bisa komunikasi.

Basa Sunda téh mibanda sipat salaku (1) hiji sistem, (2) arbitrér, (3) simbolis), (4) ragem (konvénsional), (5) sitem sora (vokal), (6) unik, (7) mijalma (8) rancagé, (9) komunikatif, (10) midunya, (11) ngabudaya, (12) rinéka, jeung (13) subyéktif.

2.    Basa Sunda jeung Masarakatna

Basa mangrupa alat komunikasi nu kacida pentingna dina hirup kumbuh manusa. Ku lantaran kalungguhan basa anu kacida pentingna, ngalantarankeun basa teu pernah leupas tina kahirupan manusa jeung salawasna aya dina unggal kagiatan jeung kahirupanana.

Asupna jalma-jalma nu asalna ti saluareun Jawa Barat bisa mangaruhan kabudayaan kayaning segi basa. Jalma-jalma nu asalna ti saluareun Jawa Barat loba kapangaruhan budaya daérah utamana basana. Sacara sadar atawa henteu sadar maranéhna ngadarangu jeung boga kahayang bisa nyarita basa nu aya di sabudeureunana. Nepi ka basa nu dimeunangkeun ku jalma-jalma nu asalna ti saluareun Jawa Barat mangrupa hasil budaya.

Aya kacindekan basa mangrupa bagian tina kabudayaan. Kedalna omongan atawa basa Sunda téh kapangaruhan ku tempat, waktu, jeung suasana makéna. Dimana dipakéna, iraha makéna, jeung kumaha waktu makéna.

Ragam basa nyaéta variasi basa nurutkeun pamakéna nu béda-béda nurutkeun topik nu dicaritakeun, hubungan caritaan, lawan panyatur, jeung jalma nu dicaritakeun sarta nurutkeun médium caritaanana. Saluyu jeung pamadegan Sudaryat (2007:3) yén ari ragam basa téh bisa disawang tina jihat nu makéna nu nyoko kana wewengkon, tahap atikan, jeung sikep panyaturna: biasa tina jihat makéna anu nyoko kana jejer omongan, sarana, jeung sipat pasosokna.

Ragam basa nurutkeun warna makéna basa bisa disawang tina jihat jejer omongan, medium atawa sarana, jeung sipat pasosokna. Disawang tina jejer omongan aya ragam basa urang réa (balaréa) anu ilahar dipaké sapopoé jeung ragam basa urang réa nu dipaké husus dina widang jurnalistik, paélmuan, sastra, jeung agama. Disawang tina médium makéna aya ragam basa lisan nu dipaké dina paguneman atawa biantara, aya ragam basa tulis nu dipaké dina surat, koran, majalah jeung buku (Sudaryat, 2007).

Disawang tina jihat pasosokna, ragam basa téh aya ragam basa nyunda jeung ragam basa teu nyunda. Ieu téh henteu ngandung harti masarakat Sunda ulah narima pangaruh tina basa lian. Nyerep unsur tina basa lisan dimeunangkeun pisan, pangpangna dina hal pakeman-pakeman basa anyar dina basa Indonesia anu beuki loba tur popiliér sarta tina basa Sunda tacan aya sawandana (Sudaryat, 2007).

a.     Ragam Basa dumasar kana Sawangan Panyatur

Dumasar kana sawangan panyatur ragam basa dipangaruhan ku ayana pangaruh daérah, pangaruh atikan jeung pangaruh sikep panyatur. Disawang tina pangaruh atikan, ragam basa bisa dibagi jadi tilu rupa nyaéta (1) basa Sunda sapopoé, (2) basa Sunda paélmuan, jeung (3) basa Sunda kasastraan.

Disawang tina pangaruh sikep panyaturna, nu ngagunakeun basa Sunda dibagi dua nyaéta (1) nurutkeun umur, jeung (2) nurutkeun séks.

Kahiji, basa Sunda nurutkeun umur panyaturna ngawengku tilu rupa kayaning (1) basa budak nyaéta basa anu husus diparaké ku barudak, contona: éé, mamam, eueut, bobo, papa, jst, (2) basa rumaja nyaéta basa anu husus diparaké ku barudak rumaja, biasana boga wanda husus anu disebut basa prokém, contona: méjéng, benci (bener-bener cinta), peramis (peranakan Ciamis), jst, (3) basa kolot nyaéta basa anu husus diparaké ku kolot, biasana raket patalina jeung piwuruk, malah ékonomi rumah tangga, kamajuan generasi ngora, jst.

Kadua, basa Sunda nurutkeun séks (jenis kelamin) ngawengku tilu rupa kayaning (1) basa awéwé nyaéta basa anu husus sok diparaké ku awéwé, biasana tumali jeung kageulisan, lingkungan dapur, jst, (2) basa lalaki nyaéta basa anu  husus anu sok diparaké ku lalaki, biasana tumali jeung kabédasan, nyumponan pangabutuh kulawarga, masalah gawé beurat, jst, (3) basa banci nyaéta basa anu husus sok diparaké ku banci, biasana dicirian ku lentong nu husus.

b.     Ragam Basa dumasar kana Tatakrama Basa Sunda

Wangun tatakrama basa nyaéta sistem dipakéna ragam basa (lemes-wajar-kasar) anu raket patalina jeung kalungguhan, kakawasaan, katut dalit henteuna antara panyatur, paregep, jeung nu dicaritakeun.

1)     Basa Lemes (Hormat)

2)     Basa Wajar (Loma)

3)     Basa Kasar (Cohag)

c.     Ragam Basa dumasar kana Warna Makéna

Dumasar kana warna makéna, ragam basa dibédakeun jadi opat rupa, nyaéta (1) basa Sunda nurutkeun jejer omongan, (2) basa Sunda nurutkeun sarana, (3) basa Sunda nurutkeun interférénsi, jeung (4) basa Sunda nurutkeun suasana.

Kahiji, nurutkeun jejer omongan basa Sunda téh dipangaruhan pisan jembarna patali marga, atikan, profési, kalangenan tur pangalaman panyaturna. Widang-widang sarupa kitu téh kayaning: agama, pulitik, élmu pangaweruh, téhnologi, pacabakan, seni, jst.

Kadua, nurutkeun sarana anu dipaké ku panyaturna, basa Sunda aya dua rupa nyaéta ragam basa lisan jeung ragam basa tulis.

Katilu nurutkeun interférénsina nyaéta makéna basa anu pacampur tur silihpangaruhan jeung basa lianna ku hiji jalma dina widang adegan basa, gaya basa, jeung kontéks makéna.

Kaopat nurutkeun suasana dibédakeun ragam basa resmi jeung ragam basateu resmi. Ragam basa resmi nyaéta basa anu digunakeun dina kaayaan formal, saperti dina urusan susuratan, dina kaayaan ngajar, rapat, dina kaayaan nyarita jeung jalma nu teu wawuh atawa kalungguhanana aya dina saluhureunnana. Ari ragam basa teu resmi nyaéta basa anu digunakeun dina kaayaan teu formal, saperti dina nyarita sapopoé, boh di lingkungan kulawarga boh di lingkungan masarakatna.

3. Tarékah Miara Basa Sunda

Basa Sunda ngadeg téh minangka gerbangna budaya Sunda. Basa jeung budaya teu bisa dipisahkeun, lantaran basa mangrupa salasahiji unsur anu ngawangun budaya hiji bangsa. Wajar upama aya kekecapan ‘leungit basana leungit budayana, leungit budayana leungit bangsana’.  Ku kituna, Sangkan basa jeung budaya Sunda henteu musnah, perlu dipiara jeung diriksa.

Dina UUD 1945 Bab XIII Pasal 32, Ayat 2, tétéla pisan yén nagara ngahormat tur miara basa daérah salaku kabeungharan budaya bangsa. Dina Bab XVna, Penjelasan Pasal 36, nétélakeun yén di wewengkon-wewengkon anu mibanda basa sorangan, anu dipiara ku rayatna kalawan hadé-hadé (upamana basa Jawa, Sunda, Madura, jeung sajabana), éta basa-basa téh bakal diajénan jeung dipiara ogé ku nagara. Kitu ogé dina “Sumpah Pemuda” nu unina ngajungjung lungguh basa persatuan basa Indonesia némbongkeun ayana kasang tukang basa daérah. Dumasar éta hal, bisa dicindekkeun yén di sagédéngeun basa nasional (basa Indonesia) minangka basa persatuan masarakat Indonesia sa-nusantara, ogé aya basa daérah anu wajib dipiara sakumaha ditetepkeun dina UUD 1945 tur Sumpah Pemuda di luhur.

Lamun basa Sunda dipiara ku para panyaturna nyaéta ku urang Sunda anu jadi rahayat Jawa Barat kalawan hadé, tinangtu basa Sunda téh bakal diajénan tur dipiara ogé ku nagara. Tapi sabalikna, lamun urang Sunda ngantep kana basana, tinangtu ku nagara ogé bakal diantep moal dipiroséa. Jadi, prakarsa urang Sunda daraék miara basana téh, mangrupa prasarat pikeun ayana pangajén jeung pangriksa ti pamaréntah atawa ti nagara.

Ari nu jadi pupuhu rahayat jeung papayung masarakat Jawa Barat nu kudu soson-soson miara basa Sunda téh nyaéta Gubernur jeung Ketua Dewan Perwakilan Rakyat daérah Jawa Barat. Kawijakan Gubernur ngaliwatan kasaluyuan DPRD Propinsi Jawa Barat netepkeun kawijakan kumaha kuduna ari miara basa Sunda. Saperti jalna Peraturan Daérah (Perda) Propinsi Jawa Barat Nomor 5 Tahun 2003, tentang Pemeliharaan Bahasa, Sastra, dan Aksara Daérah.

Nu dipimaksud ku kecap “pemeliharaan” basa dina éta Peraturan Daérah (Perda) Nomor 5 Tahun 2003 nyaéta “upaya perlindungan, pengembangan, pemberdayaan, dan pemanfaatan” éta basa (Sunda).

Anu jadi tujuan miara basa ku éta Perda nyaéta:

a.     maheutkeun adegan jeung hubungan, makéna basa Sunda nepi ka jadi faktor pangrojong tumuwuhna jati diri jeung kareueus urang Sunda;

b.     muguhkeun kalungguhan jeung pancén basa Sunda;

c.      nangtayungan, mekarkeun, ngabelejagkeun jeung ngamangpaatkeun basa Sunda nu dipiharep bakal bisa ngarojong budaya nasional;

d.     ngaronjatkeun kualitas makéna poténsi basa Sunda (titénan Bab II, Pasal 2).

Mungguh nu jadi sasaran éta Perda nyaéta ngawujudna:

a.  kurikulum pangajaran basa Sunda, boh keur di sakola boh keur di luar sakola;

b.  kahirupan makéna basa Sunda nu leuwih hadé tur leuwih jembar;

c.   tingkat aprésiasi para panyatur basa Sunda kana kaéndahan basana leuwih hadé; jeung

d.  tingkat partisipasi para panyatur basa Sunda dina gerakan miara basa Sunda leuwih puguh (titénan Bab II Pasal 3).

Éta wewenang jeung tanggung jawab Gubernur anu dilimpahkeun ka Kepala Dinas Pendidikan jeung Kepala Dinas Kebudayaan jeung Pariwisata katut instansi “terkait” séjénna ngawengku kagiatan-kagiatan saperti ieu di handap:

a.     ngayakeun rupa-rupa latihan, penataran, seminar, lokakarya, sawala, pasanggiri dina perkara ngagunakeun basa Sunda nu hadé tur bener, dimimitian ku para birokrat, para pamingpin, para guru, para dai, ibu-ibu, jeung para tokoh masarakat lianna;

b.     netepkeun basa Sunda jadi “basa panganteur” atikan, boh di sakola, luar sakola, boh di masarakat;

c.      netepkeun basa Sunda jadi “basa resmi kadua” sajaba ti basa Indonesia dina ngalaksanakeun tugas Pamaréntah Daérah ti mimiti tingkat provinsi, tingkat kabupaten/kota, tingkat kacamatan nepi ka tingkat désa/kelurahan;

d.     ngabantu medalna buku-buku pelajaran, modul atikan boh keur sakola, luar sakola, boh keur masarakat;

e.     ngahirup-huripkeun jeung ngamangpaatkeun média massa basa Sunda, boh citak boh éléktronik;

f.       ngagunakeun basa Sunda dina rupa-rupa aspék kahirupan masarakat (agama, ekonomi, pulitik, sosial, pendidikan, kaséhatan, lingkungan hirup, kabudayaan, pertahanan, jeung kaamanan) (titénan Bab III, Pasal 5 jeung Bab IV, Pasal 7).

4.     Fungsi Basa Sunda

Basa daérah nyaéta alat nu bisa dipaké pikeun némbongkeun kabeungharan budaya hiji suku bangsa. Umumna basa Sunda miboga opat ragam dialék, nyaéta dialék Bandung (Sunda Priangan), Bogor, Banten jeung Cirebon. Kasang tukang ayana éta dialék téh lian ti bawaan budaya asalna, tapi ogé tina sajarah budaya hiji jeung budaya séjénna. Dialék Bandung atawa Sunda Priangan teu bisa leupas tina pangaruh budaya Mataram di tatar Sunda.

Kalungguhan basa Sundanyaéta status rélatif basa Sunda salaku sistem lambang ajén-inajén budaya anu dipatalikeun jeung kamampuh basa Sunda dumasar kana ajén inajén masarakat Sunda. Basa Sunda disebut basa daérah jeung basa Indung, lantaran tumuwuh jeung sumebar di lingkungan masarakat Sunda (Jawa Barat) anu didadasaran ku ajén-inajén budayana. Ku kituna, ieu hal téh luyu jeung UUD 45 bab XV penjelasan pasal 36.

Kalungguhan ayana basa Sunda dirojong kuat ku pamaréntah. Bukti séjén dipiarana basa Sundanyaéta kaluarna Perda Provinsi Jawa Barat No. 5 Tahun 2003 ngeunaan Pemeliharaan Bahasa, Sastra, dan Aksara Daérah serta Petunjuk Pelaksanaannya. Sajaba ti éta, aya rekomendasi ti UNESCO taun 1999 ngeunaan “ngamumulé jeung mupusti basa-basa indung di dunya”.

Kalungguhan basa Sunda minangka basa daérah, saperti anu dicindekkeun ku Seminar Politik Bahasa Nasional 1975 di Jakarta, basa Sunda miboga pancén atawa fungsi salaku: 1) lambang kareureus daérah; 2) lambang idéntitas daérah; 3) pakakas gaul di lingkungan kulawarga, jeung masarakat daérah; 4) basa panganteur di sakola dasar timimiti kelas 1 nepi ka kelas 3; 5) pangrojong basa nasional; 6) pangrojong jeung pamekar kabudayaan nasional.

Hiji jalma katingali urang Sunda, lamun manéhna bisa ngomong basa Sunda. Ieu fungsi basa Sunda salaku lambang idéntitas daérah. Basa Sunda dianggap salaku eunteung tina sikép jeung réngkak polah urang Sunda.

Basa Sunda dijadikeun basa panganteur pangajaran di kelas-kelas dasar lantaran ieu téh salaku basa kahiji anu diperoleh ku barudak minangka basa Indungna. Dina Pasal 5 ayat 7 Perda No. 5 Tahun 2003 ditétélakeun yén Pamaréntah dina ieu hal nyaéta Dinas Pendidikan (Disdik) pikeun jadi fasilitas kalumangsungan basa Sunda  salaku basa panganteur di sakola dasar timimiti kelas 1 nepi ka kelas 3 jeung di Taman Kanak-kanak. Ieu hal téh mangrupa wujud tina pengaplikasian ajakan UNESCO tadi, dina narékahan “ngamumulé jeung mupusti basa-basa indung di dunya”.

Fungsi pangajaran basa jeung sastra Sunda salaku:

Ø  sarana pikeun ngabina sosial budaya régional Jawa Barat

Ø  sarana pikeun ngaronjatkeun pangaweruh, kapariggelan, jeung sikep dina raraga mekarkeun jeung ngamumulé budaya

Ø  sarana pikeun  ngaronjatkeun pangaweruh, kaparigelan, jeung sikep pikeun ngahontal jeung mekarkeun élmu pangaweruh, téhnologi, jeung seni.

Ø  sarana pikeun ngajadikeun basa Sunda lulugu jeung nyebarkeun makéna basa Sunda pikeun rupa-rupa kaperluan

Ø  sarana mekarkeun nalar

Ø  sarana pikeun maham kana ragem rinéka budaya daérah(Sunda). (Kurikulum Muatan Lokal Basa Sunda, 2004)

Garvinjeung Mthiot dina Sulistyaningtiyas (2008) nétélakeun yén fungsi basa patalina jeung nasionalisme nyaéta  fungsi pemersatu (unflying)  jeung fungsi pemisah (separatist). Fungsi pemersatu nyoko kana perasaan para anggota hiji nasionalitas yén maranéha dihijikeun  atawa aya dina hiji beungkeutan basa. Fungsi nu kadua leuwih nyoko kana perasaan para anggota nasionalis  yén maranéhna béda jeung “terpisah” ti nu lian pikeun make basa séjén. Fungsi pemersatu di dieu bisa dipaké pikeun ngahijikeun masarakat Sunda, hususna sangkan boga presépsi nu sarua kana basa Sunda. Nu kadua fungsi pemisah (separatis), bisa dipaké pikeun numuwuhkeun rasa reueus kana basa Sunda nu béda jeung basa daérahséjénna nu boga kaunikan masing-masing.

Basa téh cicirén bangsa, leungit basana leungit ogé bangsana. Sakumaha anu geus dipedar tadi, Indonesia téh mangrupa nagara anu multibasa, nu ampir diunggal wilayahna miboga basa anu béda-béda. Kalungguhan basa daérah geus tangtu jujutanana dina undang-undang.

5.  Tiori jeung Konsép Basa Sunda Lulugu jeung Wewengkon

a.   Tiori Basa Sunda Lulugu

Basa lulugu (baku, standar) nyaéta ragam basa atawa dialék anu geus ditetepkeun tur dijadikeun standar maké na ku masarakat basana. Basa lulugu mangrupa basa gunggungan (persatuan) di masarakat basa nu mibanda rupa-rupa dialék sarta ditarima dina situasi resmi kayaning buku ilmiah, biantara, upacara adat, serat-sinerat, jsté. Sedengkeun basa Sunda lulugu (baku, standar) nyaéta basa Sunda anu geus ditetepkeun tur dijadikeun standar makéna ku masarakat urang Sunda. Basa lulugu miboga kamungkinan gedé tumuwuh jeung mekar sacara jembar. Ku kituna, tempat cicingna basa lulugu aya di puseur kagiatan politik jeung   pamaréntahan. Anu dianggap basa Sunda lulugu téh nyaéta basa Sunda wewengkon Priangan (utamana Bandung).

Basa baku, basa standar, atawa basa lulugu mangrupa basa anu mibanda sipat vitalitas jeung inteléktualitas. Hiji, basa disebut vitalitas lamun éta basa téh mampuh tumuwuh jeung mekar kalawan anteb luyu jeung kaidah basana nu relative angger, tapi henteu kaku lantaran bisa robah pikeun narima pangaruh basa séjén, boh kandagakecapna boh adeganana. Ku kituna, basa baku kudu hirup bari jeung hurip atawa kudu stabilitas dinamis sipatna, anteb tur luwes kaédahna.

Ari sipat nu kadua tina basa lulugu nyaétainteléktualitas.Maksudna nyaéta basa lulugu kudu miboga kamampuh ilmiah nu bisa ngébréhkeun prosés mikir anu ruwed tina rupining kagiatan paélmuan, téknologi, informatika, jeung patali marga masarakatna. Jaba ti éta, basa lulugu téh mibanda otonomi atawa wewenang pikeun tumuwuh jeung mekar di wewengkon masarakat nu makéna. Basa lulugu lain hiji-hijina ragam basa, ngan jadi calecer keur ragam basa séjénna. Basa baku leuwih nyoko kana ngaragemkeun jeung ngalulugukeun kaédah basa, tapi lain hartina ngakurkeun sakumna ragam basa (Sudaryat, spk. 2013).

b.    Fungsi Basa Sunda Lulugu

Nurutkeun Sudaryat, spk.  (2013),  basa lulugu miboga rupa-rupa pancén atawa fungsi, nyaéta saperti nu dipedar dina poin-poin di handap ieu.

1)    Tali mimitran

Basa lulugu miboga pancén pikeun ngaraketken tali mimitran antar panyatur tina rinéka dialék, pakakas komunikasi panyatur nu hétérogén, boh lisan boh tulisan.

Basa lulugu jadi ciri kapribadian (idéntitas) panyaturna, baris ngandelan rasa kapribadian ka-Sundaan geus ngarojong “ka-Bhineka-Tunggal-Ika-an” budaya tur basa Indonésia.

2)    Pananda Komara

Basa lulugu baris mawa komara/wibawa (prestise) panyaturna. Ku makéna basa lulugu moal jadi ngageuhgeuyan para panyatur séjénna.

3)    Raraga Acuan

Basa lulugu jadi raraga acuan, calecer (frame of reference) nu disaluyukeun ku sakumna masarakat basa geusan ngajén kalayan bener tur merenah henteuna ragam basa nu dipaké.

c.    Ciri-ciri Basa Lulugu

Sudaryat, spk.  (2013) nétélakeun yén hiji basa téh disebut basa lulugu saupama bisa nyumponan pasaratan saperti otonomi, vitalitas, intéléktualitas, jeung historitas. Pedaranana saperti ieu di handap.

d. Basa Sunda Wewengkon

Basa Sunda nu ilaharna dipaké dina kahirupan sapopoé  nurutkeun katerangan para ahli basa mah aya dua rupa, nyaéta basa indung atawa basa lulugu, jeung basa wewengkon atawa basa dialék.   Basa indung, nyaéta basa anu standar sarta pamakéna leuwih réa. Miéling basa indung internasional dilaksanakeun tanggal 21 Fébruari.

Basa indung atawa basa lulugu pisan anu dipaké dina surat kabar, majalah, buku, surat, warta dina radio, katut tulisan ilmiah séjénna. Sedengkeun basa wewengkon atawa basa dialék mah dipaké ku masarakat di éta daérah atawa diwewengkon séwang-séwangan.

Perkara kecap-kecap basa Sunda wewengkon (lokabasa, dialék lokal, dialék regional, atawa régiolék) kungsi ditalungtik ku Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, di antarana dialék Sumedang (1977), Cianjur (1979), Ciamis (1979), Serang (1980), Bogor (1981), Cianjur (1982), Subang (1982) , Tasikmalaya (1983), jeung Purwakarta (1933). Jaba ti éta, aya dialék lokal nu ditalungtik ku pribadi saperti basa Sunda dialék Cirebon. 

Basa wewengkon basa Sunda anu rupa-rupa, mimiti ti dialék Sunda-Banten nepi ka Sunda-Jawa Tengahan anu mimiti kacampuran ku basa Jawa. Para ahli basa biasana ngabédakeun kana genep dialék anu béda-béda.

a) Dialék Kulon (basa Banten)

b) Dialék Kaler

c)  Dialék Kidul (Priangan)

d) Dialék Tengah Timur

e) Dialék Timur Laut (kaasup basa Sunda Cirebon)

f)   Dialék Tenggara

Dialék Kulon dipaké di daérah Banten jeung Lampung. Dialék Kaler ngawengku Kota Bogor jeung sawaréh daérah Pantura. Dialék Kidul nyaétadialék Priangan anu ngawengku Kota Bandung jeung sabudeureunana. Dialék Tengah Timur nyaéta dialék di daérah Kabupatén Majalengka jeung sawaréh Kabupaten Indramayu. Dialék Timur Laut nyaéta dialék daérah Kabupatén Brebes jeung Kabupatén Tegal di Jawa Tengah. Ahirna, dialék Tenggara nyaéta dialék daérah Kabupatén Ciamis ogé Kabupatén Cilacap jeung Kabupatén Banyumas di Jawa Tengah.

Upamana waé kadaharan  di Bandung disebut ‘oncom’ di Kuningan disebut ‘dagé’. Kitu deui, wadah lauk tina anyaman awi anu sok disorén ku tukang nguseup, kana ieu barang aya anu nyebut ‘korang’ aya ogé anu nyebut ‘kempis’. Lauk leutik anu di Bandung disebut ‘lauk sarebu’, kaasup anu réa pisan ngaranna. Aya anu nyebut ‘gendot’, aya anu nyebut ‘berenyit’, aya anu nyebut ‘éndol’, ‘impun’, malah aya deui anu nyebut ‘kulinyar’. Conto sejenna saperti basa lulugu tina basa wewengkon gembal di daérah Banten nya éta domba.Basa lulugu tina basa wewengkon endangan di daérah Tasikmalaya nya éta ucing-ucingan. Kecap ka mana mangrupa basa lulugu, sedengkeun ka endi mangrupa basa wewengkon ti Kuningan

e.Ragam-ragam Dialék

Ragam basa atawa dialék ditangtukeun ku sababaraha faktor, diantarana faktor waktu, tempat, sosiobudaya, situasi, jeung médiana (Ayatrohaedi, 1979:13). Dumasar kana hal éta, sacara gurat badag, dialék dibagi jadi tilu kelompok. Nyaéta (a) dialék 1; (b) dialék 2 ; jeung (c) dialék sosial.

Dialék 1

Dialék 1, nyaéta dialék anu dibalukarkeun ku kaayaan alam sabudeureun dialék éta digunakeun. Dialék 1 dihasilkeun ku dua faktor nyaéta waktu jeung tempat. Contona, basa Sunda nu dipaké di daérah Kuningan, nurutkeun sajarahna éta basa asli Kuningan sarta nurutkeun tempatna basa éta téh digunakeun di Kuningan wungkul.

Dialék 2

Dialék 2, atawa dialék régional, nyaéta basa nu digunakeun di luar daérah nu makéna (Ayatrohaedi, 1979). Contona, basa Sunda nu digunakeun di daérah Cirebon-Sunda disebut dialék régional 1 sedengkeun basa Sunda nu digunakeundi daérah Cirebon-Jawa (Cirebon, Indramayu) disebut dialék régional

Dialék sosial

Dialék sosial atawa sosiolék, nyaéta ragam basa anu digunakeun ku kelompok anu tangtu, anu ngabédakeun jeung kelompok lianna (Ayatrohaedi, 1979:15). Anu kaasup kana kelompok ieu nyaéta kelompok umur, pagawean, kagiatan, jenis kelamin, pendidikan, jste. Contona, basa atawa istilah-istilah anu digunakeun ku kaum patani.

f.Géografi Dialék

Dubois dina Rohaedi (1983:29) nétélakeun yén géografi dialéktéhnyaéta : ”cabang dialéktologi yang mempelajari hubungan yang terdapat di dalam ragam-ragam bahasa, dengan bertumpu pada suatu ruang atau tempat terwujudnya ragam-ragam tersebut’.

Gambaran umum ngeunaan dialék saperti nu disabit-sabit di luhur bakal jelas lamun sakabéh gejala kabasaan dipétakeun. Ku kituna, kalungguhan jeung peran peta basa dina kajian géografi dialék mangrupa hiji hal anu mutlak dilakukeun.

 Kandaga kecap Basa Sunda Wewengkon

Basa lulugu : muara sampeu jojodog dalang	Basa wewengkon Cirebon : muara kacapeu telengkok gambun
Basa lulugu : béak boléd dulang gusur sabaraha titajong	Basa wewengkon Ciamis : amrin mantang pané séréd sanaon tipagut
Basa lulugu : leutik ngaran labun parawan domba	Basa wewengkon Banten  : alus aran kabubun cawéné gémbal
Basa Lulugu tolombong leutik dahar, balakecrakan golodog génjér ucing-ucingan maot kentang lauk sarébu/impun panitik lasut	Basa Wewengkon Tasikmalaya belenik botram/mayor babancik géndot éndangan hilang kumeli kulinyar olét salut
Basa Lulugu sabuk, beubeur parawan boboko leutik angeun sendak capit oncom mana daék, purun téko saku, pésak gancangan, buru-buru comro jalan kabogoh ngahajakeun pisan na enya saré ka mana katincak sampeu kacida pisan bantal sing sing tarik sing gedé hayang seuri batu ucing rieut ngeunah, ngeunaheun ti mana handap, landeuh nyeduh, ninyuh enyaan palang dada calana réa, loba aki batu tuur genténg méngkol	Basa Wewengkon Kuningan bentén cawéné ceceting celem céplék dagé endi émpan éskan éndong gégéh gémét; dagé saemét gili héhéom hahajaan ujur ilok pineuh atawa naré kendi, tina ka endi kapiak kacapeu kagila-gila keding karang hulu ka katarik kagedé kagugu mungkal méong menit mecak tindi, tina endi téoh némbok temenan senténg serewal jenuk bapa kolot mungkal dengkul gending néngkol